Franšiza “The Sopranos” emitovana je od 1999. do 2007, uz šest sezona i 86 epizoda, a tokom prikazivanja osvojili su brojne nagrade (uključujući 21 Emi i pet Zlatnih globusa), da bi se potom mirno preselila u legendu, čiji status još uvjek nije narušen, piše bosonoga.com
Serija iza koje je stajao tada iskusni, ali i dalje slabo poznati scenarista Dejvid Čejs (David Chase) u svom sižeu imala je zaplet koji prati mafijaša Tonija Soprana (James Gandolfini), depresivnog i agresivnog, ali istovremeno neobično šarmatnog i simpatičnog čovjeka, koji balansira između uloge glave vlastite familije i vođe kriminalne porodice. Kada počne da dobija napade panike, odlazi kod psihijatra, dr Dženifer Melfi (Loreina Braco), kako bi se suočio sa svojim problemima.
U osnovi, serija je, logično, bila inspirisana klasičnim mafijašikim filmovima poput „Kuma” („The Godfather”), „Dobrih momaka” („Goodfellas”) i „Kazina” („Casino”), ali realizovana u mnogo modernijem ključu kada su u pitanju scenaristički prikaz likova i njihova međusobna interakcija. A to je samo dijelić promjena koje su pratile idejni, vizuelni i zvučni doprinos Čejsove serije – način na koji se tretiraju kriminalističke priče i žanrovski standardi.
Pekući godinama zanat kao sporedni televizijski scenarista u bezbrojnim sitkomima, Čejs je svoj scenario pisao kao filmski predložak, ali kada nije uspio da pronađe studio voljan da ga finasira poslušao je savjet menadžera i preradio ga je u pilot epizodu TV-serije. Za četiri vodeće komercijalne televizije u Americi tog vremena ABC, CBS, NBC i FOX, koje su svojevremeno odbile da snime njegovu priču zbog straha da će biti optužene da romantizuju običnu mafijašku porodicu, ostaje samo da žale zbog jedne od najvećih grešaka u istoriji šou-biznisa.
U to vrijeme kablovska TV kuća u usponu pod imenom HBO nije imala tih dilema, dajući ekipi serije punu autorsku slobodu, što je bio ključni uslov da Čejs pristane na dil. Treba reći da HBO tada nije bio medijski gigant kao danas, već mala kablovska mreža sa pretplatom, poznata po puštanju filmova, boks mečeva i šoua Larija Sandersa (Larry Sanders), ali je imala želju da napravi kvalitetan serijski program kako bi parirala filmskom sadržaju koji je prikazivala.
Ovo međusobno sudbinsko preklapanje okolnosti po principu „pravi autor u pravo vrijeme na pravom mediju” dovelo je do stvaranja jedne od najboljih, najgledanijih i najuspješnijih TV serija ikad snimljenih – što je HBO-u omogućilo da postane simbol kvaliteta i originalnosti unutar TV industrije, a Čejsu da se riješi fabričkog rada na dorađivanju tuđih scenarija i postane veliko ime u biznisu.
Kada je serija premijerno emitovana na ovoj mreži, najveći dio kritike bio je fasciniran, jednako kao i publika, dok je ostatak televizijskog tržišta mogao samo da zavidno posmatra rastući talas hvalospjeva i rušenje rekorda gledanosti iz sezone u sezonu. Danas, 21 godinu nakon američke premijere ove serije, nemoguće je dovoljno i ubjedljivo objasniti uticaj serije „The Sopranos” na televiziju i pop kulturu širom planete.
Da se podsjetimo, početkom milenijuma kablovska televizija tek je postajala standardniji oblik distribucije TV programa u porodičnoj ponudi, a kablovske mreže su počinjale da istražuju stvaranje originalnog sadržaja kako bi ispunile programske šeme prepune beskrajnih repriza filmova. Mreži sa pretplatom poput HBO-a, posebno je bio potreban način da privuče gledaoce nečim jedinstvenim i vrijednim plaćanja, a što nema konkurencija. Jedini način da se to postigne bio je serijom koja bi im pružila nešto što ljudi ne mogu da dobiju sa tradicionalnim sitkomima, serijom koja je vizuelno izgledala kao film A produkcije, sa svim elementima zloglasnog predikata R, kao što su seks, psovanje i nasilje. I sve su to dobili sa Čejsovim mafijašima iz Nju Džerzija.
Da je serija završila na nekoj od tradicionalnih američkih mreža, koje moraju da se pridržavaju standarda Federalne komisije za komunikacije, bila bi sigurno cenzurisana i vjerovatno brzo zaboravljena u moru sličnih proizvoda. Iako je HBO-ova fantazi saga „Igra prijestola” („Game of Thrones”) u međuvremenu oborila njen rekord u gledanosti i stepenu nasilja i golotinje, Čejsova serija bila je ta koja je prokrčila put za filmsku produkciju „GoT”, način pripovjedanja i njen globalni odjek.
Tačnije rečeno, može se zaključiti da je svaka serija koja je imala premijeru poslije Sopranosa na neki način nosila njen znak. Zapleti su dobili mračniji ton, junaci su igrali na tankoj liniji heroj/antiheroj, prikaz nasilja i seksa dobio je eksciplitniji karakter… Čak su i komedije usvojile neke od njenih karakteristika, uključujući poremećene glavne likove i brojne reference na svijet kriminala, a o povratnom uticaju na holivudski film da ne govorimo. I sve se to desilo mnogo prije fenomena uspona društvenih mreža i njihove marketinške moći kod publike ili strimig servisa gdje je svaka serija na svijetu nadohvat ruke i platežne moći kreditne kartice.
Istina, taj put prvobitno je otvoren početkom posljednje decenije prošlog vijeka nadrealnim diverzijama poput prve dvije sezone Linčove (David Lynch) serije „Tvin Piks” („Twin Peaks”) , malo proširen komercijalnim uspjehom „Dosijea iks” („The X-files”), ali to su, u principu, bile kult serije, koje su bez obzira na manji ili veći uspjeh ostale daleko od statusa planetarnog hita kojeg jednako cijeni kritika i publika. Hitovi su tad bili sitkomi kao što su „Prijatelji” („Friends”) ili „Svi vole Rejmonda” („Everybody Loves Raymond”), bolničke drame „Hitna služba” („ER”) ili animirane serije „Simpsonovi” („The Simpsons”), a ne uvrnuta priča o mafijašu koji prati ćerku na upis koledža, usput tajno davi žicom cinkaroša, da bi se kasnije jadao psihijatru kako ga djeca ne razumiju iako sve daje za njih.
„The Sopranos” definitivno je bila ta serija koja je označila rađanje novog oblika televizijske produkcije. Prelomno ostvarenje, koje se ravnopravno nosi sa holivudskim filmom, a u mnogobrojnim elementima ga i prevazilazi, pogotovo u kreativnom smislu. Koncept inteligentne krimi drame nabijene kompleksnim karakterima, nasiljem, seksom i uzbuđenjem, stvoren u rukama Čejsa i njegove ekipe, brzo je pretvoren u najintrigantniji dio američke TV zabave.
Razbijanje ustaljenih televizijskih i filmskih šema bilo je lako uočljivo već u prvim epizodama. Iako obilno nahranjena grubim realizmom filmova poput „Dobrih momaka” i „Kazina”, uz ubacivanje ironije i crnog humora dotaknutog u komedijama poput „Analiziraj ovo” („Analyze This”), sve pretpostavke o seriji tipa „još jedna priča o mafijašima” pale su u vodu, ostavljajući i gledaoce i kritiku zbunjene pred ne baš tipičnim proizvodom za američko TV tržište.
Saga o Toniju bila je hirurški napisana studija karaktera i traktat o modernom otuđenju, ispričana sa emotivnim detaljima i nakrcana pop kulturnim metaforama, te dodatno naglašena šokatnim naletima brutalnog nasilja i urnebesnog crnog humora. Upravo je poigravanje stereotipima TV i filmske produkcije u korist slobode i mašte predstavljalo onaj ključni faktor koji je „The Sopranos” izdvojio iz TV produkcije krajem 90-ih.
Od vizuelne postavke serije sa mafijašima koji nimalo ne liče na stereotip o elegantnim ubicama sa stilom latino zavodnika, poznat publici iz mnogobrojnih gangsterskih filmova, nego više naliče na šljakere iz Nju Džerzija (trenerke, havajke, zlatni lanci oko vrata, itd), a uglavnom i jesu iz tog miljea, do ukupnog značenja same serije koja je vrlo brzo prerasla u grubu i nemilosrdnu analizu, kako najstarije kriminalne organizacije na svijetu, tako i američkog društva uopšte. No, ovaj put ne sa vanjskog, mitološkog stajališta, nego iznutra, iz same srži, ličnog života njenih članova i sredine u kojoj se odvija radnja.
Mafijaši su u „The Sopranos” ogoljeni do svoje suštine, bez mitološkog „veći od života” stava, prikazani onakvim kakvi jesu, vojnici u kriminalnom tajnom društvu, organizovanom na principu moći, novca i nasilja, pri čemu brzo postaje jasno da, ako i ne žive baš običnim životom, i te kako imaju obične probleme. Od porodičnih, seksualnih, poslovnih, do psiholoških muka tipa „ni mafijaši nisu imuni na stres”, koje u suštini i čine okosnicu idejne postavke serije, koliko god to bizarno zvučalo. Taj momenat bizarne običnosti možda je i bio ključni u odmaku od pomalo ustajalih prikazivanja mafijaško-kriminalnih miljea u pop industriji. Jednostavno rečeno: oni rade svoj posao, žive svoj život, imaju svoje probleme, niko od njih nije siguran od smrti i bolesti.
Faktor prepoznavanja ugrađen je kod svakog prosječnog TV gledaoca, a ne samo kod ljubitelja krimića kao žanrovskih proizvoda. Druga stvar je to što u opis njihovog radnog mjesta spadaju aktivnosti tipa premlaćivanja ljudi bejzbol palicama, ubijanja, šverca droge, kamatarenja i sl. Smrt, seks, mržnja, nasilje, izdaje… oduvijek su pobuđivali ljudsku maštu i tu pomoći nema. Problem psihološkog stanja ljudske (mafijaške) svijesti u stvari je osnovni lajtmotiv serije, tačnije od odnosa Tonija i njegove psihoanalitičarke dr Melfi krenuo je i sav zaplet u seriji!
Njegove nesvjestice koje su ga dovele do psihijatra otkrivaju se tokom seansi, a izazvane su problemima i stresom u porodici i na poslu. Od netrpeljivosti sa dominantnom majkom Livijom (Nancy Marchand), osjećaja krivice zbog bračnih prevara, pubertetskih problema njegove djece, poslovnih nesuglasica sa podređenim i nadređenim u biznisu, do osjećaja krivice izazvanog činjenicom da je njegov rođak Toni (Steve Buscemi) u mladosti otišao u zatvor zbog njegovih slabosti.
Čovjek za žaljenje – da nije riječ o tipu koji s lakoćom ubija prijatelja iz djetinjstva zbog izdaje, pretvara leš sestrinog ljubavnika u mljeveno meso, prebija opsesivnu ljubavnicu, ubija kćerkinog dečka zbog neposlušnosti, smakne vjerenicu svog nećaka zbog cinkanja, a svoj kompleks krivice prema rođaku na kraju rješava tako što ga jednostavno ubije.
S druge strane, on isprebija svog kapoa Ralfija (Joe Pantoliano) zbog ubistva ruske striptizete i na kraju ga eliminiše kad ovaj ubije trkačkog konja do kojeg je Toniju posebno stalo, pomaže porodice smaknutih mafijaša (do određene granice, tj. određene svote) i pokazuje nježnost prema djeci i supruzi, otkrivajući tako da u njegovoj nasilnosti ponekad ipak postoji određena granica.
Čudni odnos, koji je g. Zoran Đukanović u svom sjajnom tekstu o porodici Soprano za magazin „Vreme” definisao kao ličnu šizofrenu situaciju: „Snaga serije krije se u šizofrenom postojanju Tonija Soprana, ne između, nego u dvije porodice (mafijaškoj i onoj u kući), jer on objema punim srcem pripada. ‘The Sopranos’ su priča o svijetu ‘odraslih’, onakvom kakav nam se ponajmanje dopada, izuzev ako nam se snovi ne kreću u blaženom rasponu između zla i banalnosti. U njemu ogoljenja idu do kraja, do krvi ispod maski. Bez romantizma i epičnosti ‘Kuma’, čak i bez potpunog beznađa Ferrarine ‘Sahrane’, cinizam i groteska preuzeli su mjesto tragedije.”
Kada Tonijev sin u jednoj od epizoda odluči da osveti ranjavanje svog oca tragikomičnim pokušajem ubistva njegovog strica, to izaziva pravi napad bijesa kod tate, jer sin nalazi opravdanje za svoj postupak u “Kumu”.
„Licemjeru, zar mi nisi rekao kad smo gledali ‘Kuma’ da je osveta ono što čini muškaraca”, govori kada Majkl Korleone smakne ubice svog oca, dok mu „zabrinuti” roditelj vidno potresen objašnjava: “Isuse Hriste, natjeraćaš me na suze, pa to je jebeni film, a ne stvarni život, odrasti jednom”. U modernom svijetu iskrivljenih moralnih kodeksa i rastuće emocionalne otuđenosti, takav realan stav predstavlja jednu od stvari koje omogućavaju publici da se identifikuje sa Tonijevim likom.
Pri tome nije zanemarljiv ni motiv seksualne tenzije između Tonija i doktorice Melfi, Tonija i supruge Karmele (sjajna Edie Falco) i Tonija i njegovih ljubavnica. Tako imamo situaciju da lik koji izgleda kao živi antipod seks simbola – krupan, debeo, proćelav, odjeven u mafiozo-šljakerskom stilu – u internet glasanjima s lakoćom ulazi u top pet najpoželjnijih muškaraca šou-biznisa. To sve zajedno daje sliku pater familiasa (istina posrnulog) i alfa mužjaka u surovom čoporu. No, kad se uzmu u obzir familije i sredina unutar kojih on funkcioniše, neke stvari moraju da mu se oproste. Tako da i nije neko čudo što su se članovi jednog društva koje funkcioniše kao malo sofisticiranije izdanje „The Sopranos” lako prepoznavali u Tonijevom odrazu, hrleći pred TV ekrane pred svaku epizodu serije.
Njegova čudna veza (makar za mafiju koja se zasniva na zakonu ćutanja) sa psihoterapeutom na kraju puca kada dr Melfi počinje sumnjati da ona svom pacijentu služi kao neka vrsta savjetnika u kriminalnim poslovima, a ne kao doktor koji pokušava da pomogne svom pacijentu. Istina, teško je nakon gledanja serije reći da nije uspjela da mu pomogne. Štaviše, od lokalnog kapetana postao je bos cijele porodice i uspio je da prebrodi dobar dio svojih frustracija koje su izazvale napade panike.
Ogromnu pomoć u realizaciji idejnih postavki Čejs je imao u briljantnoj glumačkoj podjeli i odličnoj režiji koja na najbolji mogući način koristi prednosti vrhunskog scenarija i glumački talenat pomenutih glumaca. Perfektan izbor glumaca bez velikih zvijezda, ali zato prepoznatljivih ličnosti iz mnogobrojnih epizodnih TV i filmskih uloga omogućio je lakše saživljavanje publike s njihovim likovima i sudbinama u seriji. Kasting proces koji je dao više nego dobre rezultate, jer je većina likova u seriji postala prepoznatljiva u toj mjeri da je teško nekog drugog zamisliti u njihovoj ulozi ili pomenute glumce u bilo kojoj drugoj ulozi osim tih.
Naravno, džinovski dio zadataka odradio je pokojni Gandolfini u ulozi života, koja mu je, bez obzira na brojne druge kvalitetne role, obilježila kako karijeru, tako i život. Njegova kombinacija animalno-ranjive glume jednako je uspješno funkcionisala kad spašava suicidalnog sina od davljenja u bazenu, razbija zube o šank vojniku suparničke ekipe zato što mu je uvrijedio kćerku seksualnim aluzijama ili ispaljuje rečenicu tipa: „Ne sereš gdje jedeš. A pogotovo ne tamo gdje ja jedem”.
To ipak nije smetalo Čejsu da svoje sjajno izgrađene karaktere nemilosrdno ubija iz sezone u sezonu (i da, vjerovali ili ne, to nije originalna ideja „GoT” kreatora), zaključno sa posljednjom koja se pretvorila u pravi pokolj likova, uključujući i nekoliko glavnih, poput Tonijevog nećaka Kristofera (Michael Imperioli), muža njegove sestre Bobija (Steven R. Schirripa) i njegove desne ruke Silvija Dantea (Steven van Zandt). O protivnicima poput Fila Leotarda (Frank Vincent) i njegovih ljudi da i ne pričamo…
Osim brutalnih ubijanja, Čejs svoje likove maltretira na sve moguće načine što, takođe, nije česta stvar u klasičnim krimi pričama. Samom Toniju, kao glavnom junaku, tokom serije desilo se sve osim smrti. Teško ga je ranio sopstveni stric, sin mu se pokušava ubiti, kćerka napušta školu, jedan od kapoa mu je homoseksualac (takođe ubijen), nećak mu je stalna prijetnja svojim brbljanjem i sklonošću narkoticima, konkurencija mu radi o glavi, itd. Nimalo lak život čak za jednog okorjelog tipa poput njega, jer osim što su mu smrt i zakon stalno za vratom i njegova sopstvena porodica, kako lična, tako i mafijaška, više nije sigurno utočište, ako je ikad i bila…
Mafijaši u “The Sopranos”-u uhvaćeni su u momentu kad tradicionalne vrijednosti Koza nostre polako padaju pred izazovima modernog doba. Stvari koje su se prije nekoliko decenija kažnjavale smrću u seriji postaju prihvatljive, naravno, do određene granice, tačnije dok ne ruše profit ili ne dovode policiju na vrata. I nemojte imati iluzija da te ljude išta zanima osim novca i onog što novac donosi.
„To je jedino što u stvari te mafijaše i zanima”, potvrdio je i tvorac serije. To je jedino sredstvo kojim ti ljudi kupuju sve ostalo što im treba: ljubav, ugled i moć. Svi koji nisu direktno upleteni u mafiju – supruge, djeca, rođaci, prijatelji – znaju odakle novac dolazi ali ćute dok god dolazi, bez obzira na navodne moralne dileme koje ih s vremena na vrijeme muče.
Prednost ove serije u odnosu nad dotadašnju TV produkciju bila je upravo u tome što se moralne dileme ne objašnjavaju. Nema dobrih i loših momaka, svi su u nekoj vrsti sive zone, takvi kakvi su, a publici je ostavljeno da se odredi prema njima, ako osjeća potrebu za tim. U „The Sopranos” nema glamura, nema glorifikovanja, niti kritike u prikazivanju mafijaškog života, realizam serije na granici je dokumentarnog, a kontradiktornosti se non-stop smjenjuju. Likovi koji su u jednom momentu opasni kriminalci i psihopatske ubice bez milosti, u drugom su porodični ljudi koji plaču za mrtvom majkom ili se bore sa bolešću i porocima kao bilo ko od nas.
Suštinska esencija serije možda je najbolje uhvaćena u sceni iz posljednje epizode kad Toni napokon, u psihijatrijskoj bolnici, posjeti svog ujaka Korada – Džuniora Soprana (Dominic Chianese) koji ga je u napadu senilnosti ranio. Mafijaš koji je svojevremeno bio strah i trepet sjevernog Nju Džerzija uopšte ne prepoznaje vlastitog nećaka. Dok ovaj pokušava da ga podsjeti ko je on, govoreći: „Ti i moj otac, tvoj brat Džoni, bili ste glavni ljudi za Nju Džerzi, znaš, ‘naša stvar'”, senilni starac zapanjeno pita: „Zar smo stvarno bili u tome?!” Svaka moć ima svoj kraj, koliko god ona bila velika ili opasna, glasi gorka lekcija za bosa porodice Soprano.
„Meni je bio cilj da stavim svaku vrstu klasične TV produkcije pred preispitivanje. U tim serijama svaki oblik autoriteta glorifikuje se u beskraj, a publika želi da se uvjeri da život nije tragičan, da na kraju sve uvijek srećno završava, te da policajci, vatrogasci, sudije i doktori brinu jedino o interesu građana. Htio sam ponuditi odgovore na pitanje ‘Šta ako nije tako'”, riječi su Dejvida Čejsa kojima je pokušao objasniti svoj motiv za stvaranje svog životnog djela.
Taj proces nije se zaustavio samo u idejnom tretiranju tema jedne TV serije, nego je u rukama Čejsa i HBO kanala postao poligon za rekonstrukciju svih segmenata televizijske produkcije, revolucionarni postupak gdje ništa nije prepušteno slučaju.
Od fantastične režije, na kojoj su se smjenjivali TV veterani poput Tima van Petena (Tim van Patten) i Džona Patersona (John Patterson) ili filmskih velikana kao što su to Piter Bogdanović (Peter Bogdanovich), Majk Fidžis (Mike Figgis) i Li Tamahori (Lee Tamahori), do maestralne upotrebe kamere, scenografije i fotografije na potpuno nov i revolucionaran način za televizijsku produkciju.
Ništa manje upečatljiva bila je i upotreba muzike za soundtrack, koji je organski bio povezan sa vizuelnim dijelom serije. To je takođe Čejsova zasluga, pošto je lično selektovao svaku numeru, zajedno sa muzičkim urednikom Ketrin Dajak (Kathryn Dayak) i glumcem Stivenom Van Zantom (Steven Van Zandtom), inače gitaristom E Street Banda.
Od već kultne uvode teme „Woke Up This Morning” benda Alabama 3, preko numera Frenka Sinatre (Frank Sinatra), Boba Dilana (Bob Dylan), The Rolling Stones, The Kinks, do italijanskih kancona i soul/džez klasika, izgrađen je soundtrack bez mane i slabosti. Svaka numera bilo je planski ubačena za određeni trenutak, svaka pjesma imala svoje mjesto u kompletnom izgledu serije i nikad nije bila puko popunjavanje slike zvukom da bi nekim hitom privukli pažnju publike.
Muzika jednostavno daje novu dubinu u sceni za koju se koristi, poput mučne psihodelične upotrebe srceparajuće balade “Tiny Tears” sastava Tindersticks za scenu Tonijevog trovanja hranom i halucinacije u kojima shvati da ga je drug iz djetinstva Pusi izdao ili numere „I'm Not Like Everybody Else” benda The Kinks za još jednu zlobnu svađu sa sestrom Dženet, jer Toni prosto ne može podnijeti da je ona napokon srećna.
Krajnji rezultat ove džinovske slagalice priče, slike, glume i zvuka jeste definitivno mijenjanje odnosa i relacija u TV biznisu i otvaranje puta mnogobrojnim serijama sličnih ideja. „Žica” („Wire”),„Dva metra pod zemljom” („Six Feet Under”), „Dedvud” („Deadwood”), „Čista hemija” („Breaking bad”), „Momci s Medisona” („Mad Man”) i brojne druge su na trenutak razbile besmislene kanone političke korektnosti, ideološke pošasti koja je u jednom momentu prijetila gušenjem svakog oblika subverzivnosti i uzbuđenja u pop kulturi, a koje se posljednjih godina, nažalost, vraća na velika vrata putem „cancel kulture”.
Kako je ubjedljivo počela, serija je još ubjedljivije završila, ne dajući odgovore, već postavljajući pitanja. Za one koji nisu gledali, u finalnoj sceni poslenje epizode „Made in America” Toni se sastaje sa suprugom i sinom na večeri. Dok čekaju kćerku u restoranu, kamera polako klizi po nekoliko „sumnjivih” faca u njihovoj okolini i tad se serija jednostavno prekida crnim rezom. Šta se dešava s njima, da li će Toni ili neko od članova porodice biti ubijen, da li će Toni otići u zatvor pošto mu je FBI za vratom…? Sam Čejs nikad nije dao decidan odgovor, brojne teorije se vrte po internetu, jedan fan čak je pokrenuo blog samo da bi postavio epski esej objašnjavajući zašto nema sumnje da je Toni mrtav, a samo finale je analizirano milion puta na internetu. Ipak, intrigatni finiš i dalje stoji kao jedno od najboljih finala u istoriji televizije, mnogo puta imitiran, ali nikad dostignut.
Kako se u seriji kroz šest sezona mijenjao svijet konzervativne Koza nostre u sjevernom Džerziju, tako se mijenjala publika i televizija uopšte. „Naša stvar” definitivno je postala „opšta stvar”, bez obzira na to što nam se činila previše opasna i čudna početkom vijeka, kad su emitovane prve epizode sage o porodici Soprano.
Serije koja je, i dvije decenije kasnije, uz sve masovniju i masovniju konkurenciju, i dalje, kako je to slikovito napisao New York Times, „toliko dobra da to boli!”
